Από το «Δώρο» στο ανι-ωφελιμιστικό κίνημα

Από το «Δώρο» στο ανι-ωφελιμιστικό κίνημα

 

 

Το εναλλακτικό αντίστοιχο του όρου «αγορά» είναι το «δώρο». Είναι η αντίθεση ανάμεσα στη σύγχρονη απρόσωπη ανταλλαγή με βάση την οικονομία της αγοράς και την δοσοληψία με χαρακτήρα προσωπικό, όπου το αντικείμενο που δωρίζεται θεωρείται στοιχείο της ουσίας του προσώπου, περιέχοντας κάτι από την ψυχή του ιδιοκτήτη του.

Ο μεγάλος Γάλλος ανθρωπολόγος Μαρσέλ Μος 1 , στο μνημειώδες έργο του « Δοκίμιο για το Δώρο » (1924), συγκρίνει τις οικονομικές ανταλλαγές ανάμεσα σε πρωτόγονες και πολιτισμένες κοινωνίες, παραθέτοντας τον «αρχαϊκό» τύπο του δώρου, όπου το ουσιώδες δεν είναι η μεγιστοποίηση του υλικού οφέλους, αλλά η πραγματοποίηση της κοινωνικής ισορροπίας και συνοχής μέσω της συνεχούς διασταύρωσης δώρων και αντιδώρων. Στις παραδοσιακές κοινωνίες που μελέτησε ο Μος το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό του δώρου είναι το γεγονός ότι είναι αδρανές και συνάμα ζωντανό. Το να δίνεις σημαίνει να δίνεσαι, καθώς το δώρο είναι μέρος της φύσης και της ουσίας σου. Γράφει ο Μος « Αυτό που δημιουργεί την υποχρέωση κατά την αποδοχή ή την ανταλλαγή των δώρων είναι ότι το πράγμα που γίνεται δεκτό δεν είναι αδρανές. Ακόμη κι όταν το αποχωρίζεται ο δωρητής, εκείνο εξακολουθεί να αποτελεί κομμάτι του εαυτού του. Ο δωρητής, μέσα από το δώρο, αποκτάει επιρροή πάνω στο δωρολήπτη ».

Το δώρο βέβαια δεν είναι μια απλή μονοσήμαντη πράξη, αλλά αποτελεί στην πραγματικότητα μια τριαδική διαδικασία που η λειτουργία της είναι εγγυημένη από τη συνοχή των διαφορετικών της διαστάσεων: δίνω, δέχομαι, ανταποδίδω . Έτσι λοιπόν στις αρχαϊκές αυτές κοινότητες η υποχρέωση της προσφοράς, συνοδεύεται άρρηκτα από την υποχρέωση της αποδοχής. «.. Γιατί όταν αποδέχεσαι κάτι από κάποιον είναι σαν να αποδέχεσαι κάτι από την πνευματική του ουσία, την ψυχή του »

Τέλος ο κύκλος κλείνει με την υποχρέωση της ανταπόδοσης. Η ανταπόδοση αυτή δεν είναι παρά η απόδοση εκ νέου στο δωρητή αυτού το οποίο « στην πραγματικότητα είναι μέρος της φύσης και της ουσίας του »

Υπό αυτή την έννοια, λέει ο Μπρούνο Καρσεντί 2 στο βιβλίο του (Μαρσέλ Μος. T ο ολικό κοινωνικό φαινόμενο ), ο κοινωνικός δεσμός αναπαρίσταται ως μίγμα πνευματικών δεσμών ανάμεσα στα πράγματα που είναι ως ένα βαθμό έμψυχα και στα άτομα και στις ομάδες που συμπεριφέρονται μεταξύ τους ως ένα βαθμό σαν να ήταν πράγματα. Στα απομακρυσμένα αυτά κοινωνικά συστήματα, όταν δωρίζεις κάτι σε κάποιον είναι σα να προσφέρεις κάτι από το ίδιο σου το είναι. Από αυτή την άποψη, το σύστημα της ανταλλαγής, εφόσον αναπτύσσεται στη βάση παροχής και ανταπόδοσης των δώρων, παίρνει τη μορφή ενός καθολικού κυκλώματος, όπου τα πράγματα και οι ψυχές συμφύρονται: επενεργώντας κυκλικά τα μεν στις δε, συμπαρασύρονται από την ίδια την κίνηση που παράγει η αμοιβαία διαπλοκή τους. Οι άνθρωποι και τα πράγματα αλληλοσυνέχονται οι πρώτοι μέσα στα δεύτερα και μπαίνουν οριστικά στον ίδιο συμβολικό χορό που δίνει σώμα στον κοινωνικό δεσμό.

Στις αρχαϊκές κοινότητες, σε αντίθεση με τις Δυτικές κοινωνίες, το ατομικό και το κοινωνικό δε συνιστούν δύο διαμετρικά αντίθετες, ανταγωνιστικές διαστάσεις, αλλά « δύο παράλληλα επίπεδα όπου το ένα εκφράζει το άλλο ». Έτσι Ο Μος αναθέτει στην κοινωνιολογία ένα νέο καθήκον « να στοχαστεί τον άνθρωπο στην πληρότητά του, να τον θεωρήσει ως ολότητα και να κατανοήσει τη σχέση που διατηρεί τούτη η ολότητα με την άλλη ολότητα που ορίζει η ομάδα » γράφει ο Μπρούνο Καρσεντί.

Το αντι- ωφελιμιστικό κίνημα

Στη σημερινή κοινωνία λέει ο Μος " η λειτουργία του δώρου είναι περιθωριακή, ενώ τον καθοριστικό ρόλο τον παίζει η ελεύθερη αγορά ". Παρόλα αυτά μπορούμε να πούμε ότι σήμερα υπάρχουν και μη εμπορευματικές ανταλλαγές στις οποίες εκδηλώνεται το πνεύμα και η δύναμη του δώρου. Υπάρχουν δηλαδή συμπεριφορές που δεν είναι καθαρά ωφελιμιστικές και δεν ταυτίζονται με την αγορά και τον εγωιστικό υπολογισμό. Το κίνημα που εμπνέεται από τις αναλύσεις του Μαρσέλ Μος για το δώρο και που ασκεί κριτική στο κυρίαρχο μοντέλο του ωφελιμισμού, είναι το αντι-ωφελιμιστικό κίνημα. Οι αντι-ωφελιμιστές υποστηρίζουν ότι το σύστημα της αγοράς (το δίκτυο δηλαδή των απρόσωπων σχέσεων που κατευθύνονται από το οικονομικό συμφέρον) και το πολιτικό σύστημα (η σφαίρα που κυριαρχείται από τις σχέσεις εξουσίας) δεν εξαντλούν όλο το πεδίο της κοινωνικότητας. Η οικονομία τη αγοράς, το κράτος και το πολιτικό σύστημα συναποτελούν τη λεγόμενη « δευτερογενή κοινωνικότητα ». Στο πεδίο αυτό μετρούν περισσότερο οι κοινωνικοί ρόλοι και λιγότερο η προσωπικότητα των ατόμων. Εδώ αναπτύσσονται εκ των πραγμάτων απρόσωπες σχέσεις, σε βάρος του κοινωνικού δεσμού και των σχέσεων αλληλεγγύης.

Πέρα όμως από αυτή την περιοχή που ορίζουν η οικονομία της αγοράς, εκτείνεται μια άλλη μεγάλη περιοχή, εκείνη της « πρωτογενούς κοινωνικότητας » όπου οι άνθρωποι δεν ζουν μόνο σε σχέση με την αγορά και το κράτος. Ζουν και σε έναν άλλο κόσμο, τον κόσμο της οικογένειας, των σχέσεων φιλίας, επικοινωνίας και αλληλεγγύης. Σ' αυτόν τον κόσμο της πρωτογενούς κοινωνικότητας , τα πρόσωπα μετρούν περισσότερο από τους κοινωνικούς ρόλους και τις απρόσωπες λογικές του συμφέροντος ή της ισχύος. Άλλωστε γνωρίζουμε καλά ότι σ' αυτό το πλαίσιο της πρωτογενούς κοινωνικότητας τα ανθρώπινα υποκείμενα συγκροτούνται ως πρόσωπα ικανά να διεκδικούν την αυτονομία και να δίνουν ένα νόημα στη ζωή τους. Στην περιοχή αυτή επιβιώνει η λογική του δώρου και της αμοιβαιότητας. Επιβιώνουν οι κοινωνικές σχέσεις που δεν ανάγονται σε σχέσεις οικονομικού συμφέροντος ή εξουσίας.

Ο Θανάσης Γιαλκέτσης 3 στο άρθρο του «Η λογική του δώρου ενάντια στη λογική του συμφέροντος» αναφέρει πως η λογική τον δώρου δεν χαρακτήριζε μόνο τις πρωτόγο­νες και αρχαϊκές κοινωνίες και δεν επιβιώνει σήμερα μόνο ως ένα φολκλορικό κατά­λοιπο. Η λογική αυτή θεμελιώνει και σήμε­ρα τις κοινωνικές σχέσεις, συγκροτεί τον κοι­νωνικό δεσμό στην πρωταρχική και θεμε­λιώδη μορφή του. Κι αυτό γιατί τα ανθρώπινα υπο­κείμενα δεν είναι μόνο οικονομικά ή πολιτι­κά υποκείμενα. Πριν ακόμη παρέμβουν στην οικονομική ή στην πολιτική σκηνή -πριν εισέλθουν δηλαδή στο πεδίο της δευτερογενούς κοινωνικότητας- γεννιούνται, διαμορφώνονται και αρχίζουν να αναζητούν το νόημα της ύπαρξής τους στη σφαίρα των δια­προσωπικών σχέσεων, στην περιοχή της πρωτογενούς κοινωνικότητας, όπως εκείνα της οικογένειας και της συγγένειας, της γειτο­νιάς και της συντροφικότητας, της φιλίας, του έρωτα, της συνομιλίας και της ανθρώπινης ε­πικοινωνίας. Η λογική της οικονομικής συναλλαγής και του γραφειοκρατικού φορμαλισμού, λέει ο Θανάσης Γιαλκέσης, δεν θα μπορούσαν να συγκροτήσουν μια «κοινωνία», αν κάτω από την αγορά και το πολιτικό σύστημα δεν λειτουργούσε ακό­μη και σήμερα μια κάποια μορφή «προσωποποίηση της κοινωνικής σχέσης.

Πρέπει να αντιληφθούμε ότι η αντιωφελιμιστική κριτική είναι μια αντικαπιταλιστική κριτική, δηλαδή μια κριτική στις σύγχρονες «κοινωνίες της αγοράς», και μας βοηθάει να δούμε την πραγματικότητα που μας διαφεύγει. Ότι δηλαδή στις κοινωνίες αυτές οι σχέσεις συνεργασίας και ανθρώπινης επικοινωνίας πέρασαν δεύτερο επίπεδο, σε βάρος των αρχών της αλληλεγγύης και του κοινού συμφέροντος. Από την άλλη, οι αντιωφελιμιστές δεν εισηγούνται μια μαζική έξοδο αυτό τη δυτική νεωτερικότητα και δεν αρνούνται στο σύνολό τους τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν η οικονομία της αγοράς και το σύγχρονο κράτος. Μας βοηθούν ωστόσο να δούμε αυτό που μας έχεις στερήσει η κυρίαρχη ιδεολογία. Ότι δηλαδή καμιά κοινωνία δεν λειτουργεί μόνο με τις αρχές του ωφελιμισμού και ότι οφείλουμε να επιστρέψουμε σε μια άλλη κοινωνική λογική, όπου το πνεύμα του δώρου αντιπροσωπεύει ένα αναντικατάστατο συνεκτικό υλικό στην κατακερματισμένη ατομιστική κοινωνία. Οι αντι-ωφελιμιστές δεν κάνουν τίποτε άλλο, παρά να προτείνουν νέες εναλλακτικές δυνατότητες κοινωνικής και πολιτικής πράξης και ανθρώπινης συμβίωσης, νέες μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης που προάγουν την αυτονομία των ατόμων και μπορούν εν τέλει να δώσουν ένα νόημα στη ζωή τους.

 

1. Μαρσέλ Μος, «Δοκίμιο για το δώρο», εκδ. Καστανιώτη 1979
2. Μπρούνο Καρσεντί, «Μαρσέλ Μος. Το ολικό κοινωνικό φαινόμενο», εκδ. Πατάκη, 2000
3. Θανάσης Γιαλκέσης, εφημ. Ελευθεροτυπία, Αύγουστος 2000